اگر ترکمانچای منعقد نمی شد احتمال داشت روس ها تا تهران بیایند
به گزارش نیو وبلاگ، رحمانیان: قرارداد ترکمانچای سندی نابرابر و از نظر ملی زخمی عمیق بر روان ایرانی ها بود؛ این گفته درستی است. اما همین توافق که همه آنرا «ننگین» می دانند، نقطه ای سرنوشت ساز در تاریخ حقوقی ایران شد. برای اولین بار، «شاهنشاهی ایران» در نظام نوپدیدِ حقوق بین الملل مدرن، با مفهوم تازه ای روبه رو شد: مرز ملی. مرز یک ملت ـ دولت.
به گزارش نیو وبلاگ به نقل از خبر آنلاین، در نشستی که بمناسبت صدمین سال انقراض قاجاریه با حضور داریوش رحمانیان استاد تاریخ دانشگاه تهران، رضا مختاری اصفهانی سندپژوه، و محمدعلی بهمنی قاجار پژوهشگر تاریخ، در تحریریه خبرآنلاین برگزار گردید، درباره ی عهدنامه های منعقدشده در دوره قاجار بخصوص دور دوم جنگ های ایران و روس و «ترکمانچای» پرسیدیم، پاسخ ها را به دنبال می خوانید:
(فیلم کامل این جلسه از این جا ببینید)
نمی توان نقش فقها و عباس میرزا را نادیده گرفت
رضا مختاری اصفهانی: در ماجرای ترکمانچای و جنگ دوم ایران و روس، نمی توان نقش عباس میرزا و فقهای شیعه را نادیده گرفت؛ آنان در حقیقت به وقوع جنگ دوم دامن زدند. عباس میرزا، برای رهایی از رقابت با برادران خود، از فتاوای جهادیه فقهای شیعه بهره گرفت و جنگ دوم در همین فضای تحریک و اختلاف داخلی شروع شد. در قرارداد ترکمانچای هم می بینیم که عباس میرزا بندی می گنجاند تا روس ها از اخلاف وی در آینده حمایت کنند، و این نکته را میتوان بعنوان یکی از نقاط منفی شخصیت سیاسی او مورد توجه قرار داد.
در مجموع، در آن وضعیت ضعف و تزلزل که قرعه حکومت به نام قاجار افتاده بود، بنظر می رسد می شد از برخی حوادث جلوگیری کرد؛ جنگ دوم ایران و روس ازجمله رویدادهایی است که امکان پیش گیری از آن وجود داشت؛ اما چنین نشد، و نتایج آن بمراتب سنگین تر و مصیبت بارتر از جنگ نخست بود.
احتمال داشت لشکر روس تا تهران بیاید
داریوش رحمانیان: اشاره کردید به گلستان، ترکمانچای و آخال؛ البته ما در این مورد چهار توافق عمده داریم. واژه ی «قرارداد» را این جا من بصورت عام به کار می برم، چون از نظر حقوق بین الملل باید بحث کرد که دقیقا چه اصطلاحی شایسته هر یک است — قرارداد، کنوانسیون، عهدنامه یا موافقت نامه؟
عهدنامه ی گلستان در شرایطی ویژه و بعد از حدود ده سال جنگ میان ایران و روسیه شکل گرفت. نقش بریتانیا و فرستاده اش، سر گور اوزلی، در این ماجرا بسیار پررنگ است؛ هرچند حالا مجال پرداختن به جزییات آن نیست.
در آن زمان، جنگ های داخلی اروپا تاثیر مستقیمی بر صحنه قفقاز داشت. ناپلئون در اروپا درگیر نبردها و قدرت نمایی بود و همین درگیری ها سبب شد قدرت های اروپایی نتوانند به صورت کامل بر امور شرق تمرکز کنند. روسیه اگر در جبهه ایران گرفتار می ماند، ناگزیر در جبهه های دیگر اروپا به مشکل می خورد.
در آن مقطع، اتحاد مقدس میان روسیه، بریتانیا و اتریش ـ مجارستان شکل گرفته بود و شخصیت محوری آن، صدراعظم اتریش، کنت مترنیخ، بود. اندکی بعد از آن، نقطه عطفی در تاریخ سیاست بین الملل رقم خورد؛ کنگره وین (۱۸۱۵)، که مسیر مناسبات قدرت در اروپا را تثبیت کرد.
به هرحال، در عهدنامه گلستان با عجله، چیزی شتاب زده بسته شد و آرامشی نسبی برقرار گردید؛ سال ۱۲۲۸ هجری قمری/ ۱۸۱۳ میلادی. اما در همین فاصله، در داخل ایران اتفاقات مهمی در جریان بود. رقابت شدیدی میان چند شاهزاده شکل گرفته بود؛ چهار نفر دراین میان بسیار مطرح بودند.
نکته مهم اینست که عباس میرزا را خود فتحعلی شاه بعنوان جانشین انتخاب نکرده بود؛ این انتخاب برپایه یاسایی بود که آقامحمدخان قاجار در زمان خود وضع کرده بود. آقامحمدخان، به درستی و با درک عمیق از تجربه تاریخی ایران، می دانست که بزرگ ترین بحران بعد از مرگ هر پادشاه، مسئله جانشینی است.
اگر تاریخ ایران را از شروع تا امروز مرور کنید، همیشه با این بحران روبه رو هستید: بعد از مرگ پادشاه، شاهزادگان نزدیک و دور، فرزندان، برادران، عموزادگان و تمام کسانیکه نسب سلطنتی دارند، درپی سهم خود از قدرت برمی آیند. نتیجه روشن است؛ ایران در چنین شرایطی همواره مستعد سقوط به وضعیتی بوده که از روزگار کهن به آن می گفتند ملوک الطوایفی.
و درست بنابراین است که آقامحمدخان قاجار این بحران را به درستی درک کرد و کوشید جانشینی را در چارچوبی منظم و قانونی گونه تثبیت کند. او برای پایان دادن به نزاع تاریخی میان دو شاخه بزرگ قاجار (دولو و قوانلو) قانونی گذاشت که جانشین باید پدری قوانلو و مادری دولّو داشته باشد. این تصمیم ساده، در عمل کوششی بود برای آرام کردن ریشه ای ترین شکاف درون خاندان سلطنتی و تثبیت نظم انتقال قدرت در ایران.
بنابراین، انتخاب عباس میرزا در واقع انتخاب خود آقامحمدخان قاجار بود، نه تصمیم مستقیم فتحعلی شاه. چرا؟ چون آقامحمدخان با تعیین اصول جانشینی و ساختار خانوادگی قاجار، زمینه این انتخاب را از پیش فراهم آورده بود.
با این حال، در همان سالهای نخستین حکومت فتحعلی شاه، میان شاهزادگان رقابت و اختلاف شدیدی پدید آمد. اصلی ترین رقیبِ عباس میرزا، محمدعلی میرزا دولتشاه بود، شاهزاده ای جنگاور، لایق و محبوب، که البته زود درگذشت در سال ۱۸۲۱ میلادی. بعد از او، دو برادر دیگر با قدرت در مقابل عباس میرزا صف آرایی کردند: حسن علی میرزا شجاع السلطنه و حسین علی میرزا فرمانفرما. رقابت این شاهزادگان ؛ جزئیاتی فراوان دارد که شرحش مجالی دیگر می طلبد.
در مورد شروع جنگ دوم (سال ۱۸۲۶ میلادی / ۱۲۴۱ هجری قمری)، داستانهای گوناگونی وجود دارد. جنگ دوم ایران و روس در شرایطی بسیار پرتنش شروع شد؛ فضایی که رقابتهای شخصی و خانوادگی نقش تعیین کننده داشت. از یک سو اللهیارخان آصف الدوله در مقابل عباس میرزا قرار گرفته بود، و از طرف دیگر شاهزادگانی چون حسن علی میرزا شجاع السلطنه و حسین علی میرزا فرمانفرما صف آرایی می کردند.
در این میان، تحریک علما یکی از عاملهای مهم بود. جالب است که بیشتر علما، بر خلاف انتظار، در مقابل عباس میرزا و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی موضع گرفتند. علت؟ اصلاحاتی که عباس میرزا شروع کرده بود. مثلاً او، با الهام از تجربه اروپایی و آگاهی از عقب ماندگی نظامی ایران، سرباز ایرانی را یونیفرم پوش کرد؛ چون نمی شد با دشداشه در مقابل ارتش منظم روس جنگید. سرباز ایرانی با استعداد و شجاع بود، اما نیاز به بازسازی داشت؛ همین نوگرایی موجب شد او و قائم مقام، متهم شوند.
عباس میرزا در کنار این چالش مذهبی، گرفتار رقابت خانوادگی هم بود؛ جنگ، برای او نوعی راه نجات سیاسی محسوب می شد تا در مقابل برادران قدرتمندش جایگاه خودرا تثبیت کند. فراموش نکنیم که او از ده سالگی والی آذربایجان بود، آموزش نظامی و فکری جدی دیده بود و تحت نظر میرزا عیسی قائم مقام تربیت شده بود...
اما در پشتِ همه این ماجراها، سایه سنگین سیاست انگلیس هم دیده می شود. شروع جنگ دوم بدون درک نقش بریتانیا در تحریک و جهت دهی تصمیمات دربار ایران فهم پذیر نیست
با شروع جنگ های دوره دوم ایران و روس که عاقبت به انعقاد قرارداد ترکمانچای انجامید، اگر آن جنگ بموقع متوقف نمی شد و تدبیری برای مصالحه اندیشیده نمی شد، احتمال داشت لشکر روس بدون مقاومت جدی تا قزوین (و چه بسا تا تهران) پیش روی کند. در آن صورت، ایران نه فقط شکست نظامی، بلکه آشوبی از جنگ داخلی را تجربه می کرد. مسئله فقط از دست دادن بخشی از سرزمین نبود.
عباس میرزا و میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی در مقابل این واقعیت ناگزیر چه می توانستند بکنند؟ بجنگند؟ با چه تجهیزات و با کدام نیرو؟ در همان میانه نبرد، اللهیارخان آصف الدوله پشت به میدان کرده و بخشی از سپاه را با خود برده بود؛ خزانه تهی بود؛ و سربازان عباس میرزا چهارده ماه حقوق و جیره نگرفته بودند، تا آستانه شورش پیش می رفتند.
قرارداد ترکمانچای سندی نابرابر و از نظر ملی زخمی عمیق بر روان ایرانی ها بود؛ این گفته درستی است. اما همین توافق که همه آنرا «ننگین» می دانند، نقطه ای سرنوشت ساز در تاریخ حقوقی ایران شد. برای اولین بار، «شاهنشاهی ایران» در نظام نوپدیدِ حقوق بین الملل مدرن، با مفهوم تازه ای روبه رو شد: مرز ملی. مرز یک ملت ـ دولت.
بله، ایران در این جنگ از خیلی از اراضی خود محروم شد؛ اما از آن پس، روسیه، انگلستان و قدرت های اروپایی ناچار شدند موجودیتی به نام «ایران» را، در محدوده ای معین از جغرافیا، به رسمیت بشناسند و به حاکمیت آن درون همین مرزها احترام بگذارند.
نکته مهم تر درباره ی بند هفتمی است که آقای مختاری به آن اشاره کردند و گفتند عباس میرزا چنین بندی را پیشنهاد کرد چون می خواست نسل خودش در قدرت بماند. بله، چنین انگیزه هایی اساسا وجود داشت، اما نباید از جنبه مصلحت ملی ایران در آن غافل شد. چرا؟ چون این بند در واقع پایانی بر بحران جانشینی در تاریخ ایران گذاشت.
این بند در کنار یاسای آقامحمدخان قاجار عملاً بنیان حقوقیِ انتقال قدرت را تثبیت کرد. شاهدش روشن است؛ حدود شش سال پس از عقد ترکمانچای، فتحعلی شاه (شاهی قدرتمند و باتجربه که بعدها ناعادلانه او را «بی عرضه» خواندند) از دنیا رفت. بلا فاصله در تهران، علی شاه ظل السلطان اعلام پادشاهی کرد، همزمان شورش های حسن علی میرزا شجاع السلطنه و حسین علی میرزا فرمانفرما در چند ایالت شروع شد. اما پرسش اساسی این است: چه شد که درنهایت، محمدمیرزا (نوه فتحعلی شاه، نه پسر او) توانست تاج بر سر نهد و لقب محمدشاه بگیرد؟
پشتوانه او دقیقا همان بند هفتم عهدنامه ترکمانچای بود. پس بله، ترکمانچای را میتوان تلخ، ننگین و ویرانگر دانست؛ قراردادی که کمر اقتصاد و حیثیت سیاسی ایران را شکست، اما اگر مقرر است همه سویه ها را ببینیم، باید این وجه سازنده حقوقی و تاریخی آنرا هم درنظر بگیریم؛ وگرنه روایت ما ناقص می ماند.
با سقوط تزارها یکی از موانع بقای قاجاریه برداشته شد
رضا مختاری اصفهانی: بند هفتم عهدنامه ترکمانچای اصولاً ناظر بر آن بود که دولت تزاری روسیه، اخلاف عباس میرزا را در سلطنت ایران حمایت کند؛ یعنی مشروعیت پادشاهی باید از شاخه ای باشد که به عباس میرزا می رسد. بر پایه همین بند بود که بعد از مرگ فتحعلی شاه، روسیه از جانشینی محمدمیرزا (محمدشاه) حمایت کرد. برخی مورخان حتی باور دارند سقوط تزارها و وقوع انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ (که به تشکیل اتحاد جماهیر شوروی انجامید) یکی از عواملی بود که مانع بقای قاجاریه را برداشت؛ چون با حذف حمایت تزاری، پایه خارجی سلطنت قاجار فرو ریخت.
با این حال باید همه جوانب را دید. عباس میرزا فقط یک چهره سیاسی نبود؛ انسانی بود در میانه بحران های عمیق که ناگزیر بود میان منافع شخصی، دودمانی و مصالح کشور تعادل برقرار کند. درست است که روس ها تا تبریز پیش آمدند و خطر ادامه لشکرکشی وجود داشت، اما در پس پرده، سیاست بریتانیا هم نقش تعیین کننده داشت. انگلستان نگران امنیت مرزهای هند بود و نمی خواست روسیه تا آن منطقه نفوذ کند؛ بدین سبب در مذاکرات پایانی جنگ، انگلیسی ها یکی از میانجی های اصلی برای تعیین مرز و خاتمه درگیری بودند.
نتیجه رقابت روس و انگلیس در ایران رقابتی گاه به سود ایران تمام می شد و اینکه ایران، بر خلاف هند یا عراق، هیچ گاه بشکل مستعمره ی کامل درنیامد، حاصل همین رقابت بود.
۲۵۹
منبع: newweblog.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب